Hình tượng loài Dê trong đời sống văn hóa Đông Tây

Dân trí: Trong các loài gia súc, dê là loài có ý nghĩa tinh thần phong phú, có giá trị hình tượng, là một biểu tượng văn hóa trong đời sống vật chất - tâm linh từ Đông sang Tây.

Trong văn hóa phương Tây, dê cái là hình ảnh đáng kính trọng trong các câu chuyện huyền thoại, là nghĩa mẫu của thần Dớt. Kể về tuổi thơ thần Dớt, có một truyền thuyết nói rằng thần được một con dê cái nuôi dưỡng. Sừng dê cái là biểu tượng cho sức sản sinh và sự phồn thịnh.
Ngược lại, dê đực tượng trưng cho mãnh lực và nhu cầu tính dục. Trong xã hội xưa, khi bản năng tính dục chưa được nhìn nhận thấu đáo, thì sinh lực dồi dào của dê đực bị đem ra bêu riếu.
Trong thực tế, một con dê đực có thể giao phối với cả đàn dê cái và cũng từ đây dê đực lại bị gán cho thói dâm đãng. Đó có lẽ là “tính xấu” lớn nhất gắn liền với dê đực. Quan niệm này khá tương đồng trong nhiều nền văn hóa khác nhau trên thế giới. 

Trong thần thoại Hy Lạp, có vị thần dê Pan là vị thần của sự hoang dã, bảo trợ cho những người chăn cừu và các đàn gia súc, vị thần của tự nhiên và những ngọn núi hoang vu, của việc săn bắn và âm nhạc đồng quê.
Đặc biệt, thần Pan luôn gắn liền với… các thần nữ. Thần Pan sống trên non cao, thường thích thổi sáo bằng ống sậy, ngài là một vị Á thần có nửa trên là người, nửa dưới là dê. Thần Pan là con của thần Hermes và nữ thần rừng Nymph.
Thời La Mã cổ đại, trong dịp tế lễ đầu năm, các thầy cúng thường dâng lên thần linh một con dê và một con chó để cầu cho mưa thuận gió hòa. Da dê sau đó được chia ra thành từng mảnh nhỏ để các chàng trai mang theo mình như bùa hộ mệnh.
Phụ nữ La Mã cũng tìm cách để chạm được vào miếng da dê tế thần, vì họ tin rằng làm như vậy sẽ tốt cho chuyện sinh nở sau này. Vì vậy, sau lễ hội, nhiều đôi trai gái nên duyên nhờ miếng da dê.

Trong thần thoại Bắc Âu, thần sấm Thor cưỡi trên một cỗ xe được kéo bởi hai con dê đực, mỗi khi người Bắc Âu cổ xưa nghe tiếng sấm, họ thường nói rằng thần Thor đang cưỡi cỗ xe của ngài đến.

Trong Thiên Chúa giáo, hình tượng dê rất phổ biến trong Kinh thánh, như việc Chúa chào đời trong máng cỏ tại một cái hang có nhiều dê, lừa… thở ra hơi ấm. Kinh thánh còn đề cập đến hình tượng hai con dê dùng để hiến tế. Con thứ nhất là con dê tạ tội, bị giết để tạ tội với Chúa. Con thứ hai là con dê gánh tội, bị những người Do Thái trút lên mọi tội lỗi rồi đuổi vào sa mạc.

Trong văn hóa phương Đông, dê là con giáp đại biểu cho địa chi Mùi mang ý nghĩa triết lý và nhân văn. Giờ Mùi kéo dài từ 13-15h, là thời gian mở đầu buổi chiều, con người vừa ăn trưa xong, đang thanh thản nghỉ ngơi và sung mãn bước vào buổi lao động mới. Trong 12 con giáp, dê được xem là biểu tượng của tính ôn hòa, thuần hậu nhưng cũng không kém phần nhanh trí. 

Trong văn hóa Trung Quốc có nhiều điển tích gắn với dê. Điển tích nổi tiếng nhất là “Dương xa” (xe dê kéo) của vua Tấn Vũ Đế. Vua thường dùng xe dê kéo đi lại trong cung cấm hằng đêm, hễ dê dừng ở cửa phòng cung phi nào thì đêm ấy nhà vua sẽ ở lại với cung phi đó. 

Đối với người Việt Nam, dê cũng chứa đựng những giá trị tinh thần phong phú, ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tâm linh và văn hoá nghệ thuật của người Việt Nam. Dê là một trong sáu con vật nuôi thông dụng nhất trong “lục súc” (gồm dê, gà, chó, lợn, ngựa, trâu); và là một trong ba thứ lễ vật đặc biệt để cầu cúng, tế dâng trong “tam sinh” (gồm dê, lợn, bò).
Hình ảnh dê trở nên sinh động, gần gũi hơn qua những trò chơi và lễ hội truyền thống, nổi tiếng nhất có trò bịt mắt bắt dê. Đối với trẻ nhỏ, trò chơi này đem lại niềm vui hồn nhiên, nhưng đối với thanh niên, đặc biệt trong thời kỳ phong kiến, “bịt mắt bắt dê” là một dịp để nam nữ tiếp cận, đụng chạm, vượt qua ranh giới nghiêm khắc của lễ giáo.
Trong những ngày hội đầu xuân, người ta thường tổ chức trò bịt mắt bắt dê để nam nữ cùng chơi, với ngụ ý cầu mong âm dương hòa thuận, mùa màng tươi tốt. 

Trong dòng tranh dân gian Đông Hồ, có bức bịt mắt bắt dê rất nổi tiếng, khắc họa cảnh chú dê vừa chạy trốn vừa ngoái nhìn đôi thanh niên nam nữ đang bị bịt mắt, lần mò tìm bắt nó.

Bích NgọcTổng hợp